De dag voor Prinsjesdag lanceert de Vereniging Basisinkomen een app waarmee alle Nederlanders zich kunnen uitspreken over een gegarandeerd staatsinkomen. Het is de opmaat naar een voorzichtige invoering van het basisinkomen, zegt voorzitter en GroenLinks-veteraan Alexander de Roo. ‘Nu al is 51 procent vóór.’
Basisinkomen is geen nieuw begrip. Het werd al in de jaren twintig van de vorige eeuw gelanceerd door de radicaal-linkse Oxford-professor George Cole op een bijeenkomst van de Britse Labourpartij. Tien jaar later maakte de democratische senator Huey Long het in Amerika zelfs inzet van zijn presidentscampagne. En ook in Nederland is het al bijna vijftig jaar, sinds de oprichting van de Werkgroep2000 in 1968, voer voor discussie. De Vereniging Basisinkomen, de belangrijkste club voorstanders, vierde vorig jaar zijn zilveren jubileum. ‘We praten al heel lang,’ lacht Alexander de Roo, voorzitter van VB, ‘maar we gaan wel de goede kant op.’ Recent onderzoek door het Tros-programma Radar wijst uit dat 51 procent van de Nederlanders klaar is met het huidige stelsel van uitkeringen en kortingen. ‘Vorig jaar was dat net geen 40 procent en in 1993 konden we maar een op de vijf ondervraagden tot de voorstanders rekenen.’
Hoofddoek afgeworpen
De Roo is een politieke zwaargewicht. Na zijn studies scheikunde en politicologie in de jaren zeventig en tachtig was hij als voorman van de Pacifistisch Socialistische Partij (PSP) een van de drijvende krachten achter de oprichting van fusiepartij GroenLinks. Hij diende als gemeenteraadslid in Amsterdam en zat jaren in het Europees Parlement. En groen is hij, want anders dan andere politici reist de nu 61-jarige De Roo dagelijks vanuit zijn woonplaats Arnhem met de trein naar afspraken in het land. Hij maakt zijn opwachting niet in pak of colbert maar in een los zomerhemdje, een kop koffie drinkt hij bij voorkeur in een stationsbar. ‘Die nieuwe tent op Utrecht Centraal: is dat wat?’, polst hij vooraf.
‘Het sociale stelsel is aan vervanging toe,’ steekt De Roo van wal. ‘De arbeidsmarkt is de afgelopen decennia volledig veranderd: levenslange aanstellingen bestaan niet meer. We hebben een recordaantal van 2,2 miljoen flexwerkers en zzp’ers, die niet profiteren van het stelsel waar ze wel aan meebetalen.’ Volgens de GroenLinkser sterkt een basisinkomen het gevoel van eigenwaarde. De Roo: ‘Veel Nederlanders missen zekerheid: of ze hun baan houden, of ze nog wel voldoende opdrachten krijgen om in hun levensonderhoud te voorzien.’
Veelgehoorde kritiek dat een basisinkomen lui maakt, of in ieder geval niet motiveert om aan het werk te gaan, wuift hij weg. ‘Onderzoek laat juist zien dat het ondernemerschap bevordert. Door een basisinkomen hebben mensen een beetje geld om te investeren in apparatuur of kennis.’ Bovendien toont onderzoek in Finland volgens hem aan dat aan de onderkant van de arbeidsmarkt meer mensen aan de slag gaan. ‘Tot op heden loont het niet om uit de AOW of bijstand een baan te zoeken. Wat zijn dan je mogelijkheden? Zwart werken of de criminaliteit!’ Tot slot vergroot het basisinkomen de onafhankelijkheid van vrouwen, want: ‘In Nederland zijn 3 miljoen vrouwen voor hun inkomsten aangewezen op hun echtgenoot.’ Bij experimenten in India, vertelt De Roo, gingen vrouwen voortvarend aan de slag. ‘En na terugkomst van de onderzoekers hadden de meesten hun hoofddoek afgeworpen. Ze hoefden niet meer naar de ouderen in het dorp en hun echtgenoten te luisteren: de belangrijkste kostwinners.’
Betaalbaarheid
Opponenten van De Roo stellen dat zijn plannen sympathiek zijn, maar door de enorme kosten onuitvoerbaar. ‘We hebben 160 miljard euro per jaar nodig,’ rekent hij voor. ‘Een behoorlijk bedrag natuurlijk, maar wijziging van het sociale stelsel levert ook veel op.’ Met de app die de VB op 18 september lanceert kunnen gebruikers kiezen uit een gegarandeerd inkomen van 400 euro, 1000 euro of 1400 euro per maand. ‘De meest beperkte vorm is al te realiseren door heffingskortingen af te schaffen,’ zegt De Roo. Kiezen de appers voor de meest riante vorm, dan moet ook de sociale zekerheid (‘die hebben we dan toch niet meer nodig’) en de hypotheekrenteaftrek eraan geloven en moeten de belastingen gelijkgetrokken worden naar 50 procent. ‘Zelfs in dat scenario houden we allemaal evenveel over per maand als nu.’
In zijn plannen wordt het basisinkomen uitgekeerd per adres, als een vergoeding voor de woonlasten en een individuele bijdrage aan het levensonderhoud. Het stelsel is volgens De Roo waterdicht: ‘We hebben een perfecte administratie. Ik verwacht geen tandenborstelcontroles.’ Daarbij levert de overstap van een ingewikkeld programma voor sociale zekerheid naar het simpele idee van een basisinkomen door de afslanking van het overheidsapparaat een besparing op van 5 à 6 miljard euro per jaar, zo heeft De Roo laten onderzoeken. ‘Een leuke bonus!’
Zuckerberg
VB heeft bijna duizend leden in Nederland. De contributie is aan de hoge kant: zo’n 60 euro per maand. ‘Voor wie geen cent te makken heeft hanteren we een verlaagd tarief van 12 euro per jaar. Dat is te doen.’ De vereniging is volgens De Roo geen club van idealisten of intellectuelen. ‘We hebben leden uit alle geledingen van de maatschappij: van topondernemers tot mensen in de bijstand, van SP’ers en mensen die doorgaans op D66 stemmen tot rasechte liberalen van de VVD.’ De Roo startte in 1986 met twee Vlaamse collega’s een Europees netwerk voor voorstanders van het basisinkomen. Dat is uitgegroeid tot het wereldwijde Basic Income Earth Network, een samenwerking van 34 organisaties uit Europa, China, India en Brazilië. De groep krijgt sinds enkele jaren bijval van topondernemers als Mark Zuckerberg van Facebook en Siemens-CEO Joe Kaeser. Hij kan die steun uit onverwachte hoek wel verklaren: ‘Door beperkte zekerheid en wisselend inkomen houden consumenten de hand op de knip.’
In Nederland zet De Roo zich niet alleen in om het debat over het basisinkomen levend te houden, hij lobbyt ook in Den Haag voor politieke steun. ‘De linkse partijen zijn vóór en stelden in hun verkiezingsprogramma voor om ermee te experimenteren.’ Lokale bestuurders van die partijen voegen de daad bij het woord: Groningen, Wageningen, Tilburg en Deventer starten binnenkort met een proef onder een geselecteerde groep personen, Nijmegen, Rotterdam en Utrecht staan op de wachtlijst om het basisinkomen op kleine schaal te proberen. ‘VVD en PVV zijn minder geneigd om zich publiekelijk voor onze zaak uit te spreken,’ vertelt De Roo. ‘Maar als de microfoon uit is blijkt dat de meesten het met ons eens zijn.’
